Κατούνα: Τα έθιμα και τα φαγητά της Πρωτοχρονιάς

ΤΟ ΣΤΡΙΦΤΟ 

Αρκετά από τα παραδοσιακά έθιμα της Κατούνας της Πρωτοχρονιάς εξακολουθούν να τηρούνται, κυρίως στα ορεινά χωριά.

Παραμονή 

-Τα παιδιά δεν άφηναν ούτε ένα σπίτι που να μην περάσουν να πουν τα κάλαντα. Υπάρχουν πολλές ιστορίες με τα κάλαντα και γινόταν συναγωνισμός ποιος θα μαζέψει περισσότερα χρήματα. 
Από το βράδυ πολλοί νοικοκυραίοι ετοίμαζαν κέρματα για να υπάρχουν, γιατί ήξεραν πως το πρωί θα περνούσαν στρατιές τα παιδιά. 
Σε μερικά σπίτια που δεν άνοιγαν για τα κάλαντα, τα παιδιά έκαναν θόρυβο επίτηδες για να τους ξυπνήσουν. Σε άλλα σπίτια που είχαν περάσει και τα είχαν πει άλλα παιδιά, οι νοικοκυραίοι τους έλεγαν «ταπαν άλλοι», πολλές φορές αυτό το έλεγαν και για να αποφύγουν τα παιδιά έτσι να μην σηκωθούν από το κρεβάτι και μερικοί από την τσιγκουνιά τους. 
Πάντως στα παιδιά η θετική η αρνητική εικόνα που σχημάτιζαν για κάποιο σπίτι ήταν ανάλογα με το ποσό που τους έδιναν, και όπως είπαμε και πριν αν δεν τους άφηναν να τα πουν τότε σχημάτιζαν την χειρότερη. 

ΚΑΛΑΝΤΑ 1

Μια παρέα απο Κατουνιωτάκια λένε τα κάλαντα
Φωτο Χρήστου Ρουμελιώτη

«Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, ψηλή μου δεντρολιβανιά

Κι αρχή καλός μας χρόνος, εκκλησιά με τ’ Άγιο θρόνος.

Αρχή που βγήκε ο Χριστός, Άγιος και Πνευματικός

Στη γη να περπατήσει και να μας καλοκαρδίσει

Άγιος Βασίλης έρχεται, όλους μας καταδέχεται 

Από την Καισαρεία, συ ’σαι αρχόντισσα κυρία.

Βαστάει πένα και χαρτί, ζαχαροκάντιο ζυμωτή

Χαρτί και καλαμάρι, δες και με το παλικάρι.

Το καλαμάρι έγραφε τη μοίρα του την έλεγε

Και το χαρτί ομίλει, άγιε μου, άγιε μου καλέ Βασίλη 

Του χρόνου μας αρχή καλή και ο Χριστός μας οδηγεί

Κακία να αρνηθούμε μ’ αρετές να στολιστούμε».....

Εκτός από τα κάλαντα που ξυπνούσαν όλο το χωριό, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι νοικοκυρές ζύμωναν και τη Βασιλόπιτα και έφτιαχναν και γλυκά, κυρίως ρεβανί που είναι το παραδοσιακό στην περιοχή μας και κουραμπιέδες πολλές μάλιστα αφού υπήρχε το ζυμάρι έφτιαχναν και τηγανίτες ή τηγανόψωμο για πρωινό.

Ακόμη τα παιδιά βάζουν στα τζάκια σκάλες για να τους ρίξει ο Άη – Βασίλης δώρα και να τα βρούνε το πρωί.

ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΠΟΥ ΕΛΕΓΑΝ ΠΑΛΙΟΤΕΡΑ 2.

Άη – Βασίλης έρχεται,

Γενάρης ξημερώνει

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά

κι αρχή καλός μας χρόνος

Βασίλη πούθεν έρχεσαι

και πούθε κατεβαίνεις;

Από τη μάννα μ’ έρχομαι

και στο σχολειό πηγαίνω

βαστάει εικόνα και χαρτί

χαρτί και καλαμάρι.

Το καλαμάρι έγραφε

και το χαρτί ομίλει.

Βασίλη μ’ ξέρεις γράμματα

πες μας την Άλφα – Βήτα.

Και το ραβδί ήταν χλωρό

και πέταξε βλαστάρια.

Κι απάνω στα βλαστάρια του

πέρδικες κελαηδούσαν.

Δεν ήσαν μόνο πέρδικες

ήσαν και περιστέρια.

Πετάχτηκε μια πέρδικα

και πάει στην κρύα βρύση

και βρέχει τον αφέντη της

τον πολυχρονεμένο και δόμ’

και με τον κόπο μου…

ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ 

-Την Πρωτοχρονιά σαν καλοί χριστιανοί πρωί –πρωί όλοι πήγαιναν  στην εκκλησία για να τους βγει καλός και αυτός ο χρόνος.

Οι παππούδες οι γονείς και άλλοι συγγενείς, έδιναν μποναμάδες (Χαρτζιλίκι) στα παιδιά.

Ανήμερα εκτός από τους μποναμάδες στα παιδιά, τους δίνανε και κέρμα δίλεπτα, μονόλεπτα και πενταρούλες.

Τα παιδιά με τα χρήματα που μαζεύαν παίζανε το «στριφτό».

-Βάζανε μια μικρή πέτρα κάτω στο έδαφος, και από απόσταση πέντε μέτρων ρίχνανε τα κέρματα και σε όποιον το κέρμα πλησίαζε  πιο κοντά στην πέτρα, τότε αυτός, έπαιζε πρώτος στο στριφτό (τα πέταγε στον αέρα τα κέρματα αλλά να στρίβουν και όχι πλάκες) και ανάλογα κέρδιζαν όπως καθόταν στο έδαφος, κορώνα ή γράμματα. Δηλαδή, τα έβαζε στο χέρι του όλα τα κέρματα και τα έστριβε. Σαν το σημερινό «κορώνα ή γράμματα» «σταυρό η εικόνα». Σε κάθε αυλή, σε κάθε γειτονιά το στριφτό ήταν το κυρίαρχο παιχνίδι των μικρών και πολλών μεγάλων την μέρα αυτή.

Στις μέρες μας περισσότερο στριφτό έπαιζαν στην πλατεία δίπλα και πίσω από τον Άγιο Αθανάσιο, στην Αγία Παρασκευή και στο δημοτικό σχολείο.

Κρεμμύδα -Κουτσούνα

Οι πιο μεγάλοι την πρωτοχρονιά, παίζανε χαρτιά στα σπίτια και στα καφενεία.

Την πρώτη μέρα κατά το έθιμο δεν πρέπει να τσακώνεσαι με την οικογένεια γιατί θα γίνεται έτσι το χρόνο.

Ανήμερα του Αγίου Βασιλείου πίστευαν οι παλιοί ότι μιλούν και τα ζώα.

Την Πρωτοχρονιά όλοι ρίχνανε πάνω από την σκεπή των σπιτιών τους κουτσούνες (μποτσάκια ή κρεμμύδα ή σκυλοκρέμμυδα) για να φεύγουν οι αρρώστιες. Σήμερα τις βάζουν έξω από την πόρτα του σπιτιού και την πρωτοχρονιά την πατάνε. Πρόκειται για ένα άγριο φυτό, που μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι. Έχει την «μαγική» ιδιότητα να βγάζει λουλούδια ακόμα και αφού ξεριζωθεί κι ο κόσμος πιστεύει ότι αυτή τη μεγάλη ζωτική του δύναμη μπορεί να τη μεταδώσει σε έμψυχα και άψυχα, γι” αυτό και το κρεμάει την πρωτοχρονιά στα σπίτια του.

Σπάσιμο ροδιού

Και σε αυτή την περίπτωση, στόχος είναι η καλοτυχίας των ανθρώπων του σπιτιού. Σύμφωνα με το έθιμο ο νοικοκύρης πηγαίνει στην εκκλησία με ένα ρόδι στην τσέπη, ώστε να το λειτουργήσει ο παπάς. Γυρνώντας μετά στο σπίτι χτυπάει το κουδούνι, δεν επιτρέπεται να ανοίξει με το κλειδί και το σπάει στην είσοδο, όταν του ανοίξουν. Τα παιδιά μαζεμένα γύρω-γύρω κοιτάζουν αν οι ρώγες είναι τραγανές και κατακόκκινες. Όσο πιο γερές κι όμορφες είναι τόσο χαρούμενες κι ευλογημένες θα είναι οι μέρες που φέρνει μαζί του ο νέος

χρόνος.  

                Το ποδαρικό

Επίσης όπως υπάρχει και σε πολλά μέρη της Ελλάδος μεγάλο ρόλο στο σπίτι παίζει το ποδαρικό δηλαδή το ποιος θα πατήσει το πόδι του, ξένος το πρωί την πρώτη μέρα του χρόνου. Προτιμούνται συνήθως μικρά παιδιά ή μεγάλοι σε ηλικία αρκεί να είναι συμπαθείς προς το σπίτι. Τότε όλα θα πάνε καλά αλλά αν είναι άλλα άτομα που αντιπαθούν ή κακοπροαίρετα, πιστεύουν πως η χρονιά δεν θα πάει καλά.

Γι’ αυτό προσέχουμε ποιος θα πρωτοέρθει στο σπίτι για να φέρει γούρι.  Οι συγγενείς στέλνουμε στα συγγενικά σπίτια γερά και μικρά παιδάκια που είναι αθώες ψυχούλες για ποδαρικό «γούρι».

Οι κοπέλες κοιτάνε τα βουνά, που ποτέ τους δεν γερνάνε και δεν παθαίνουν τίποτε.

Όλοι κυρίως οι νέοι της οικογένειας την πρώτη μέρα του χρόνου πρέπει να φορέσουν κάτι καινούργιο πάνω τους.

Την Πρωτοχρονιά, ο οικοδεσπότης  στο τραπέζι κόβει και την Βασιλόπιτα.

Κόβει πρώτα του Άη – Βασίλη ένα μεγάλο κομμάτι και μετά κόβει κατά σειρά ηλικίας τόσα κομμάτια όσα τα μέλη τους οικογένειάς του, όπως και ένα του σπιτιού, σε όποιον έπεφτε το ασήμι (φλουρί) που είχε μέσα, έλεγαν πως σε αυτόν ανήκει η χρονιά και θα είναι τυχερός…

Νερό που τρέχει και το «τάισμα της βρύσης»

Μπορεί να μην είναι διαδεδομένο αλλά σίγουρα είναι απαραίτητο τις δύσκολες οικονομικά εποχές που ζούμε. Μετά την αλλαγή του χρόνου, ανοίξτε τις βρύσες στο σπίτι και αφήστε το νερό να τρέξει, ώστε να έχετε αφθονία και πλούτο.

Το «τάισμα της βρύσης» Πρόκειται για ένα έθιμο όπου νεαρές -κυρίως- κοπέλες, παίρνουν μια στάμνα και πηγαίνουν στην βρύση του χωριού να την γεμίσουν. Πάνω τους έχουν μέλι και καρύδια, τα οποία τα αφήνουν στην βρύση (για να την ταΐσουν). Στην συνέχεια, οι γυναίκες γυρνούν αμίλητες στο σπίτι με το άκραντο, δηλαδή το αμίλητο, νερό και ραντίζουν τα σπίτια. Όποια φτάσει πρώτη λένε ότι θα είναι η τυχερή της χρονιάς.

Με το ίδιο νερό ραντίζουν τις τέσσερις γωνίες του σπιτιού και σκορπίζουν τα τρία χαλίκια στο σπίτι.

Η Μπουκουβάλα

Το πρωί της πρωτοχρονιάς έφτιαχναν το «κραμπουκούκι» (είδος πίτας), και στη συνέχεια βάζανε στο τηγάνι ξύγκι από το γουρούνι και τσιγαρίδες. Μόλις έλιωναν τρίβανε το κραμπουκούκι, και έβαζαν νόμισμα για την τύχη, και από ένα φυλλαράκι για να δούνε σε ποιόν «στρέχουν» τα ζώα του σπιτιού. 

Την τοποθετούσαν σε μικρό ταψάκι (νταβάς) και την πατούσαν με ένα κουτάλι για να ομορφύνει. Στη συνέχεια ο μεγαλύτερος την «σταύρωνε» και καθένας έπαιρνε από μια κουταλιά με τη σειρά έως ότου πέσει σε κάποιον το νόμισμα ή το φυλλαράκι.

Ενώ άλλοι έφτιαχναν μπουκουβάλα με ψωμί και έβαζαν μέσα λίγο χορτάρι, φύλλα από κλαράκι και ένα φράγκο.
Κατόπιν το χώριζαν κατ’ άτομο και σε όποιον έπεφτε το χορτάρι είναι τυχερός στα πρόβατα, το κλαράκι ότι είναι τυχερός στα γίδια και το φράγκο ότι ήταν τυχερός στα χρήματα.

Το φαγητό της ημέρας από χοιρινό κρέας φυσικά ήταν ο περίφημος σουφλιμάς  "κοντοσούβλι" που μοσχοβόλαγε . 

Καλή Πρωτοχρονιά   

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΥΤΙΒΗΣ Δ.